Kimi Kızıl Sultan dedi, kimi Ulu Hakan; Sultan II. Abdülhamid, ifrat iletefrit arasında kaldı.
Hâlbuki o, bütün tanımlamaların ve yakıştırmaların dışında, sadece devletini korumaya çalışan, bunu yaparken de sürekli ihanetlerle, suikastlarla karşılaşan, buna rağmen çok zor bir dönemde en zor görevi 33 yıl fasılasız sürdüren Son İmparatordur!
Temelde kendisi gibi inanan insanların bile hışmına uğramış, o devlet derken hürriyet diyenler tarafından hırpalanmıştır. Derme-çatma Hareket Ordusunun İstanbul’u kuşatması karşısında Kardeş kanı dökülmesin diye tahttan çekilmeyi kabul etmesi bile tam manasıyla anlaşılamamış. Bir taraf korktu-bıktı-kaçtı derken, diğer taraf kişisel fedakârlık yaptı demiştir.
Biz ise muhaliflerinin ve taraftarlarının öne sürdükleri gerekçelerle ona/zamana bakıp hiçbir hüküm vermeden onu ve zamanını okumaya/anlamaya çalıştık. Günümüzü kavramak için bu bir zarurettir.